شاید اغراق بنظر برسد اگر بگوییم استهبان یکی از سرزمینهای نادر روزگار در عالم علم وادب است اما با مطالعه تاریخ این سرزمین میتوان گفت که اینجا موزه خاستگاه علماء و محل پرورش اندیشه های غنی اهل علم و حرف بوده است .گرایش به آموختن صنایع بومی، حفظ ارزشهای ملی و توجه به علوم رایج زمان و کاربدر آنها در زندگی روزمره از دیرباز در طبیعت این مردم ریشه داشته است .آثاری گرانقدر از جمله معماریهای کهن ، سدهای مصنوعی و زهکشی برکه های عظیم در سنگ خارای کوهستان ها و همه و همه حایت از حضور اندیشه گرانی هنرمند در این خطه دارد منابع مکتوب ما بیان میکنند که در گذشته های دور بزرگان و صاحب منصبان این سرزمین از پهنه ایران همراه تلاش می کرده اند تا عامل نشر علوم و حافظ ارزشها و افتخارات کشور و تداوم بخش حیات انسانی و فرهنگی این منطقه باشند .آنها شعر و ادب را می ستودند و حسن اخلاق را توصیه میکردند استفاده از مضامین ادبی در بزم و رزمشان جایگاهی خاص داشته به گونه ای که اولین امیران شبانکاره شاهنامه را بسیار گرامی داشته و اشعار آنرا در امور سیاسی خود بکار می گرفتند.

• دکتر جمشید آموزگار که در دوره سلطنت محمد رضا شاه پهلوی، وزیر و سپس نخست وزیر ایران شد. پس از وقوع انقلاب به آمریکا مهاجرت کرد و مدتی رییس صندوق بین‌المللی پول بود
• از بزرگترین علمای این شهر که همواره نام او در تاریخ شفاهی و کتبی این شهر، با احترام فراوان یاد می‌شود مرحوم آیت‌الله العظمی سید ابراهیم اصطهباناتی است که به آقا میرزا آقا اصطهباناتی شهرت یافته‌است. در نجف ایشان را آقا میرزا آقا حسینی اصطهباناتی شیرازی می‌خواندند. وی از مراجع و فقهای عالی‌رتبه شیعه بود که در سال ۱۳۳۷ هجری شمسی در نجف اشرف، دیده از جهان فروبست.
• محمدباقر اصطهباناتی، فقیه، ادیب، ریاضی‌دان، مخترع و طبیب ملقب به شهید رابع.

شیخ محمد باقر اصطهباناتی معروف به شهید رابع در سال( ۱۲۱۶ ه ش) در استهبان متولد شد و تحصیلات اولیه را در همین شهرسپری کرد. در دوازده سالگی به شیراز آمد و به ادامه تحصیل پرداخت مدتی از عمر خویش را در اصفهان و تهران گذرانده و در سال( ۱۲۶۴ ه ش) به سامره مسافرت کرد .در سامره از محضر آیت الله محمد حسن شیرازی کسب فیض کرده و نهایتا” در سال( ۱۲۸۴ ) با بازگشت به شیراز امام جماعت مسجد حاج میرزا کریم شیراز را بعهده گرفت. در حاشیه این امر مذهبی شیخ محمد باقر اصطهباناتی مجالس بحث دروس را نیز جهت استفاده طلاب تشکیل داد او بنا به روحیه خاص مبارزه با ظلم و افکار حق طلبانه ای که داشت در جریان مشروطه به آزادیخواهان پیوسته و با اسنبداد به مبارزه برخاستند.

این امر باعث شد که در( ۱۲۸۶ ه ش) از طرف مستبدان قاجاری مورد سوء قصد واقع شده و در حسینیه قوام شیراز به شهادت برسند . پس از شهادت جسد ایشان را در حافظیه دفن کردند آثاری که از ایشان باقی مانده است عبارتند از “رساله حدوث عالم ” و ” رساله جوابیه” که ایشان به سوالات شاگردانشان جواب گفته اند ، “رساله منظوم” نیز شامل ده هزار بیت در احکام و فرایض دینی است .

• نظام‌العلما اصطهباناتی، ادیب، فقیه و از بزرگان و علمای سرشناس اواخر دوره قاجار و پهلوی اول.

• پروفسور نظام‌الدین فقیه، معروف به پروفسور فقیه، دانشمند و متخصص برجسته علوم سیستم و سایبرنتیک و استاد نمونه کشوری که همچنین در ۸ خرداد ۱۳۹۱ (روز تاسیس دانشگاه تهران که روز بین‌الملل دانشگاه تهران نامگذاری گردیده) از سوی دانشگاه تهران طی مراسم بزرگداشت، به عنوان استاد موفق در سطح بین‌المللی معرفی و مورد تجلیل قرار گرفت.

• سید ضیاءالدین تابعی متولد ۱۳۲۴ چهره ماندگارملی در سال ۱۳۸۹ واستانی در سال ۱۳۹۲ پزشک و آسیب‌شناس تشریحی و بالینی و رییس پیشین دانشگاه علوم پزشکی شیراز

• قاضی عضد الدین ایجی ( استاد حافظ )

وی یکی از علما بزرگ ایم سرزمین بود . او در سال ۷۰۰ یا ۷۰۱   (ه- ق) در ایج متولد شد ، وی با کمال یافتن در علوم زمان خود مورد توجه سلطان الجایتو ( خدابنده ) یکی از ایلخانان مغول قرار گرفت . از الجایتو در عصر ابو سعید ( ۷۱۶ الی ۷۳۲ ه-ق) به مقام قاضی القضاتی ایران که بالاترین مقام قضایی آن عصر بود رسید . وی در اثنی این کتاب ” المواقف فی علم الکلام ” که مهمترین اثرش محسوب می شود برشته تحریر در آورد .قاضی غضد در حکمت و اصول استاد و از متکلیمن عصر خود محسوب میشد .شاگردان وی ” تفتازانی ، شمس الدین کرمانی ، سیف الدین ابهری ، شاه نعمت اله ولی ” بودند.

در پایان عهد شبانکاره او توسط ملک اردشیر آخرین امیر شبانکاره بزندان افتاد و در ۷۵۶ (ه-ق) در گذشت تألیفات دیگر وی شرح بر ” مختصر الاصول این حاجب ” ، “اداب البحث ” ، “در منطق ” ، “جواهر الکلام ” که خلاصه ای از مواقف است ، ” الفواید الغیاثیه ” در علم کلام و ” عیون الجواهر ” رساله عضدیه و چند اثر ارزشمند دیگر است .

• سید جعفر کشفی دارابی بروجردی فقیه و فیلسوف دوره قاجار که در اصطهبانات متولد شد و در بروجرد در گذشت و مدفون شد.

• امیرمختار کریم‌پور شیرازی (زاده: ۴ بهمن ۱۲۹۹، استهبان قتل: ۲۴ اسفند ۱۳۳۲، تهران) شاعر، روزنامه نگار و فعال سیاسی هوادار ملی شدن صنعت نفت ایران بود که پس از کودتای ۲۸ مرداد دستگیر و پس از مدتها شکنجه در زندان دژبان مرکز ارتش جان باخت

• میمنت میرصادقی (ذوالقدر) با تخلص آزاده، شاعر زاده ۱۳۱۶ در استهبان

• محمد شمس

در شهرستان مذهبی و فرهنگی استهبان دیده به گیتی گشود و در زادگاه خود علم و دانش را فرا گرفت و در سن ۱۲ سالگی به دست مرحوم زنده¬ یاد «نظام¬العلماء» به لباس روحانیت ملبس گردید…
وی روحانی روشنفکر، مردمدار، خوش برخورد و دارای اخلاقی حسنه بود و با همه مردم می-جوشید. شمس اصطهباناتی متولد ۱۲۸۸ شاعری شیرین سخن بوده است سالن شمس اصطهباناتی بیاد آن بزرگوار در مکان اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی قد علم کرده است
• بزرگترین عالم شهر استهبان علامه کبیر ملا شاه محمد اصطهباناتی است، که صاحب بسیاری تألیفات فارسی و عربیست که از نمونه‌های چاپ شده آن می‌توان به کتاب‌های ریاض العارفین، لطیفه غیبی و مقامات السالکین اشاره کرد و سایر تألیفات شاه محمد اصطهباناتی عبارت است از: ریاض المؤمنین (شرح فارسی صحیفه سجادیه)، معراج الکمال، حل العقائد، تحفهالمؤمنین، اثبات عالم المثال، روضه الصالحین، حدیقه المؤمنین، فرح السالکین، اخلاق شاه محمدی، تذکره لطائف الخیال و کشف الکافی (شرح اصول کافی). در کتاب فارسنامه ناصری پس از سخنان محمد مؤمن جزائری شیرازی در وصف استادش آمده‌است که به دههٔ ۱۱۴۰ در اصطهبانات وفات یافت و اکنون در امامزاده پیرمراد استهبان آرامگاه آن عالم بزرگوار معین است.

• صدر الدین اصطهباناتی که در زندگی و پیشرفت سعدی شیرازی نقشی عمده داشته‌است

 

·  ملک مظفرالدین

متوفی ( ۶۵۸ ه- ق) در پیروزی بر سپاه “اتابک ابوبکر” خبر فتح خود را به فرزندش با این شعر فردوسی فرستاد :

همه دشت ایران ز تورانیان                  سر و دست و پای است و پشت و میان

نوه او ” نظام الدین حسن ” (متوفی ۶۶۲ ه-ق) نیز در جنگ با سلجوق شاه به آواز بلند شاهنامه خواند .

·ملک سیف الدین هزار سپ

(شاید ۵۵۰ ه-ق) با اینکه رهبریت سیاسی شبانکاره را به عهد داشت به تحصیل علم و همنشینی با علماء نیز علاقه ه استادی و تدریس علوم شرقی می پرداخت . نوه او بنام “قطب الدین مبارز” ( متوفی ۶۲۴ ه-ق) هم علاقه فراوان به دانشمندان نشان می داد و خود رسانه ای در علم فقه نوشته بود که به “رساله قطبیه ” معروف بود .

·  مظفرالدین محمد

وی فرزند قطب الدین مبارز بر فقه و تفسیر مسلط بوده و به علما احترام خاص میگذارد بارگاه حکومتی او به مدرسه شبیه بود به گونه ای که هر روز در آنجا مجالس بحث و مناظره تشکیل می شد، معروف است که یک روز وی در مناظره ای در تفسیر آیه « یا ایها النمل …. » بیست قول را بیان کرد . ملک مظفر الدین علاوه بر اینها طبعی شیرین داشت و شعرهایی نیک می سرود چنانکه از اوست :

موران خط تو ، خط بخون آوردند                 بر ماه نگر که جمله چون آرودند

وز بهر نظاره جمالت ، صنما                          هر یک ز دردی سری برون آوردند

دارم گه و بیگه از که و مه ، کم و بیش

خیر و شر و نفع و ضرر بیگانه و خویش

 

وین طرفه که دوست همچو دشمن مه و سال

گوید بدو نیکم ، شب و روز از پس وپیش

 

· قطب الدین ایجی

فرزند عبدالله بن محمد فسیرجانی ایجی از مشایخ قرن هشتم است . او عارفی بزرگ بود و شاه شجاع مظفری به وی ارادت بسیار داشت وی در سال ۷۸۵ یا ۷۸۶ (ه-ق) در گذشت . مقبره این عارف بزرگوار و شاه شجاع در جوار یکدیگر در کنار ” کوه چهل مقام ” ( چهل تنان شیراز ) قرار دارد .

· محمد ابراهیم ایجی

از صوفیان قرن هشتم و کتابی که از وی باقیمانده ” الفقیر الی صاحب السریر ) است که به سال ۸۰۰ (ه- ق ) تألیف شده است .

· صفی الدین ایجی

متوفای سال ۸۶۰ (ه- ق ) نیز یکی از اساتید حکمت کلام و ریاضیات بوده است .

 

·محمد بن عبدالرحمن شافعی ایجی

“محمد بن عبدالرحمن محمد عبدالله بن محمد بن معین الدین بن صفی الدین حسنی حسینی شافعی ایجی ” از عالمان این خطه به سال ۸۳۲ (ه-ق) متولد شد . او که تا سال ۸۷۷ ( ه- ق)زنده بوده است . تألیفات متعددی دارد از جمله تفسیر قرآن  ، شرح بر کتاب ” اربعین نووی ” رساله ای در تفضیل بشر ملک تفسیر سوره کوثر ، رساله ای در ” حیض ” و رساله ای در تفسیر قول رسول الله ( صلی علی الله علیه واله و سلم ) که کی فرمایند : االهم انت ربی لا اله الا انت ربی لا اله الا انت خلقتنی و انا عبدک . سال مرگ این عالم در منابع مشخص نشده است .

 

·خواجه سیف الدین مظفر ایجی شبانکاره

مدت زمانی وزیر شاه سلطان حسین بایقُرا آخرین امیر گورگانی بود که در ۸۹۱ ( ه- ق) مقتول گردید .

 

· مولانا محمد شیرین شمس الدین مغربی تبریزی

· از عرفای بزرگ معاصر با شاهرخ بن تیمور گورگانی بوده است . وی مرید شیخ اسمعیل سمنانی و او نیز مرید شیخ نور الدین عبدالرحمن اسفرانی است . مولانا محمد شیرین خرقه سلوک و صفا را از شیخ محی الدین عربی پوشیده و در عصر خویش با ” کمال خجندی ” ملاقات کرده است . برخی گفته اند محل تولد وی قریه نائین و مرقدش در اصطهبانات فارس است وبرخی مرقدش را در سرخاب تبریز میدانند اما غالب منابع به قول اول اعتقاد دارند وی در سال ۸۰۹ ( ه- ق) در گذشت در حالی که آثار ارزشمندی از خویش باقی گذارده بود . در نمونه ای از آثار او عبارتند از : دیوان غزلیات ، کتاب ” نزهه الساسانیه ” ، کتاب  “مراه العارفین ” در تفسیر سوره حمد ، کتاب جام جهان نما که کلیاتی در علوم است ، کتاب ” دارالفؤاد فی معرفه التوحید ”

 

· عبیداله …بن محمد …. بن شافعی ایجی

که کنیه اش ” ابوحامد ” بود ( ۸۴۲ ه-ق) در ایج متولد شد وی در مدت زمانی ریاست تعلیم و تربیت قرآن وحدیث این ناحیه و مفتی بزرگ قرآن محسوب می شد . منابع او را مردی فاضل ، اهل بحث ، صاحب نظر و تیز هوش و صاحب خطی زیبا معرفی کرده اند ، از تألیفات وی حواشی بر کتاب ” تیسیر” حاشیه بر کتاب ” انوار ” اردبیلی ، کتاب “مجمع البحار ”  و رساله ای درباره مباحث اخلاقی علماء هستند ، عبیدالله بن محمد در سال ۹۰۰( ه- ق) در گذشت

· قطب الدین عیسی بن محمد ایجی

از علمای قرن دهم هجری است . وی در سال ۹۰۰ ( ه- ق) متولد شد ، او که شافعی مذهب بود در دروان عمرش به تألیف آثاری پرداخت از جمله حاشیه ” شرح تفسیر الفاتحه للقاضی ” ، حاشیه بر جمع الجوامع ، حاشیه بر ” شرح کافیه ” جامی ، شرح ” کافیه ” این حاجب و چندین اثر دیگر است قطب الدین عیسی به سال  ۹۵۰ ( ه- ق) در گذشت .

·  شیخ علی بن محمد

معروف به ” شیخ  علی النقی اصطهاناتی ” از حکما و عرفای قرن دوازده هجری و یکی از اقطاب ” سلسله ذهبیه ”  بود ، او خرقه تصوف را از از ” شیخ نجیب الدین رضائی تبریزی ” دریافت کرد و بعد از وی به مقام قطبیت این سلسله رسید . شیخ علی به نوبه خود به تربیت سید قطب الدین محمد تبریزی پرداخت و پس از خود مسند راهنمایی و ارشاد را به او داد ، وفات وی را منابع به سال ۱۱۲۹ ( ه- ق) ذکر کرده اند . در استهبان بقعه ای بنام بقعه شیخ علی نقی وجود دارد که معروف است محل ذفن وی است . در کتاب بزرگان نامی پارس به نقل از کتاب تذکره القبور کرگ شیخ علی نقی در اصفهان و مدفن وی ” بقعه آقا رضی ” ذکر شده است .

• میرزا محمد اخباری معروف به شمس اصطهباناتی

معروف به “شمس اصطهباناتی” فرزند ملا آقا به سال (۱۲۸۸ ه ش ) یعنی همزمان با واژگونی استبداد محمد علی علیشاه توسط مشروطه خواهان در اصطهبانات متولد شد. و در سن ۱۲ سالگی به دست مرحوم زنده­ یاد «نظام­العلماء» به لباس روحانیت ملبس گردید…در آغاز سلطنت پهلوی ، (۱۳۰۴ ه ش) وی ۱۶ ساله بود ، شمس هر چد از نعمت تحصیلات وسیع محروم ماند، اما ذوق و قریحه ذاتی او بیاریش پرداخت تا در آن شرایط اجتماعی با تمام محدودیت و کمبود ها خود به مطالعه متون مختلف بپردازد و از هر خرمنی خوشه ای بردارد . او در فن سخنرانی استاد و صدای موزونی نیز داشت نسبت به شرایط و اوضاع زمانش دقیق بود و شاعری و نکته سنجی را در خدمت این دقت قرار می داد . وی روحانی روشنفکر، مردمدار، خوش برخورد و دارای اخلاقی حسنه بود و با همه مردم می­جوشید.  کتاب “منظومه شمس ” و “شاهکار عشق” او از متون ارزشمند ادبی محسوب می شوند در ادبیات عامیانه “دیوان طنز ” را با عنوان “خرنامه ” تألیف کرد که سراسر بیان درد جامعه اش و افشای اوضاع نابسامان ایران آن عصر است . شمس در ۷۰ سالگی به سال (۱۳۵۸ ه ش ) گذشت و مدفن وی در صحن ضریح “سید علاء الدین حسین ” معروف به آستانه در شیراز قرار دارد. سالن شمس اصطهباناتی بیاد آن بزرگوار در مکان اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی قد علم کرده است

 

• ملا شاه محمد

محمد بن محمد معروف به ملا شاه محمد یکی از عالمان بزرگ شهرستان استهبان است که کتبی چون “حدیقه المومنین” و “روضه الصالحین” و “شرح اصول کافی” را منسوب به وی میدانند مولانا محمد شیرازی صاحب کتاب “طیف الخیال فی مناظره العلم و المال” در مورد وی می نویسد :”بسیاری از احادیث ، تفاسیر ، ، ریاضی هیئت نجوم طبیعی والهی ، موسیقی و متوسطات را از مولانا شاه محمد اصطهباناتی فرا گرفتم …. . ” وی با گذراندن عمری پر برکت و طولانی در ۱۱ دار فانی را وداع گفت.

• حاج میرزا بابا
• از علماء شهر و در امور خیریه معروف بود چنانچکه بیشترین تلاش وی در تأسیس ابنیه عام المنفعه و مراکز خیریه صرف شد. ایشان در( ۱۳۶۴ ه ق) در گذشت .

 

• حسین محمد یوسف

حسین محمد یوسف کتاب الشواهد را در ( ۱۲۹۲ ه ق) تألیف کرد

• حاج میرزا ابوالحسن

فرزند اسماعیل اصطهباناتی دخترزاده سید جعفر کشفی بود او در(۱۲۶۷ ه ق ) در اصطهبانات متولد شد و با تحصیل در علوم معقول و منقول و علم ریاضی و رشد و کمال درآنها از اجله علماء و فضلاء عصر خود گردید . استادان وی محمد جعفر کرمانی شاگرد شیخ انصاری و میرزا محمد رضا یزدی شاگرد مولف جواهر بودند ، حاج میرزا ابوالحسن بواسطه پیشرفت در علوم زمان خود به “محقق العلماء” شهرت یافت . ایشان در (۱۳۳۸ ه ق ) دارفانی را وداع گفتند، تألیفات وی عبارتند از حاشیه بر ” تحریر اقلیدس ” ، کتاب “الحصن الحصین “در شرح کتاب “البدالامین ” تألیف سید جعفر کشفی ، رساله ای در مورد قبله ، رساله ای در علم هیئت ، کتاب “سلسبیل”در عرفان شرح ” تشریح الافلاک” شیخ بهائی ، شرح دعای کمیل کتاب ” لمعات النور ” در تفسیر سوره نور ، کتاب ” مطلع الانوار ” در علم کلام

 

• احمد اصطهباناتی ( شیخ المحققین )

معروف به “شیخ المحققین” فرزند میرزا ابوالحسن محقق العلما در سال (۱۲۹۱ ه ق ) در اصطهبانات متولد شد . ابتدا در نزد پدرش به تحصیل علم پرداخت و پس از او مرحوم “حاج سید علی حکیم کازرونی” تدریس ویرا بعهده گرفت .وی با مرحوم “سید عبدالحسین مجتهد لاری ” دوستی و پیوندی عمیق داشت . شیخ المحققین در گروه عرفاء درآمد و یکی از مریدان “جلال الدین محمد شیرازی” مشهور به “مجدالاشراف”که از اقطاب سلسه ذهبیه بود گردید . ایشان به سال ( ۱۳۴۵ ه ق) در تهران وفات یافت و در امام زاده عبدالله شهر ری مدفون گشت از آثار او کتابی در مهدویت بنام ” بیان الحق” کتاب “تنبیهات العشر” و کتاب ” کشکول العرفاء” است.

• سید اسداله حکیم باشی

فرزند ناظم الشریعه و یکی از پزشکان ماهر فارس بود و او بمدت دو سال طبابت اختصاصی ” شاهزاده رکن الدین” والی فارس را عهده دار گردید . در دوران عمر خویش تالیفات علمی ارزشمندی به ثبت رسانید از جمله رساله ای در امراض زنان ، رساله “سفینه النجاه” در طب ، رساله ای در شرح برخی نسخه ها و داروهای تجربه شده ،مقدمه و شرح حاشیه بر چند کتاب طب قدیم ، منتخب نظم و نثر و کلمات قصار و کتاب تاریخچه ای شامل وقایع کشور ، سید اسدالله در سن ۷۲ سالگی به سال (۱۳۱۱ ه ق) وفات یافت .

 

• سید ابوتراب اعتماد الشریعه

از ادبای این خطه و اشعار عرفانی فراوانی به فارسی و عربی دارند . وی در (۱۳۰۴ ه ق ) در اصطهبانات متولد شده و ۵۷ سال عمر گرانمایه خویش را به تحریر آثار ادبی صرف کرد . دیوان غزلیات ، منظومه ای در صرف عربی بنام “دره التصریف ” و کتاب “حدایق الاعراب ” از اوست . غزلی از وی با این مطلع آغاز می شود

“در دل بدیده یکی نور بی حجاب

شد در عجب که چیست ؟ ، به شب نیست آفتاب ”

سید ابوتراب به سال (۱۳۶۱ ه ق ) وفات یافت و در مقبره شیخ علی نقی مدفون گردید.

 

• سید روح اله کشفی

سخنسرائی زبردست و شاعری گرانقدر است ، دیوان وی “تحفه کشفی” نام دارد . در مطلع غزلی نعت پیامبر اسلام (ص) را اینگونه گفته است :

“آینه حق نماست روی محمد (ص)

دیده حق بین بود به سوی محمد (ص)”

یکی از ابتکارات وی شعری است در ۱۶ بیت که ملمه عجوز را در آن ۷۷ مرتبه با ۷۷ معنی مختلف بکار برده است بیت اول این شعر چنین است:

ضرورتست “عجوز۱” از برای سیر “عجوز۲”

چو در “عجوز۳” “عجوز۴” اصیل بهر “عجوز۵”

۱-کشتی     ۲-دریا     ۳-راه     ۴-اسب           ۵-مسافر

 

• سید حسن کشفی

مشهور به عارف از دیگران شاعران استهبان و اشعار برگزیده ای دارد . مطلعی از شعر وی چنین است:

“طره زلف نگاری که شکن در شکن است

خوشتر از مشک تتاری که به چین و ختن است”

• میرزا علی معین الشریعه

فرزند “محمد باقر معین الشریعه ” از وعاظ و سخنرانان معروف استهبان بود . وی از ذوق شاعری بهره داشت و به نام ” فقیر ” تخلص می کرد . از آثار وی کتاب “خرابات ” ،”گنج فقیران ” و “ناندان ” هستند مطلعی از شعرا و چنین است:

“هرکس که دید یک نظری چشم مست ما

داند که خاک میکده باشد نشست ما “