از لحاظ دینی مردم این ناحیه از دیرباز تا کنون ادیان و مذاهب متعدی را تجربه کرده اند به گونه ای که آثار باستانی منطقه و متون تاریخی موجود این حقیقت را بازگو میکند .
آثار زردشتی عصر ساسانی و دوران کهن تر از آن مانند قلعه وآتشگاه تنگ کرم ، آتشکده قلع دختر و یا آثار رایج ( مسجد سنگی و چشمه بدره ) نشان دهنده حضور دین زردشت در این منطقه هستند .
با فتح فسا و دارابگرد در سال ۲۰ هجری توسط سپاه اسلام ، تفکر اسلامی جایگزین اعتقادات زردشتی در منطقه گردید . اما این جایگزینی شکلی مطلق و فراگیر نداشت بگونه ای که تا قرن چهارم هجری همچنان آثاری از حیات دین زردشتی در آنجا بچشم می خورد .
اصطخری جغرافی نویس مسلمان در کتاب خود نوشته است که “اصطهبان ” قسمتی از سردسیرهای پارس است که مردمان آن مذهب سنت و جماعت را دارند و بر مذهب اصحاب حدیث عمل می کنند . ابن حوقل نیز با استناد به اصطخری همین عقیده را ارائه میدهد که غالب مردم سردسیرات همچون شیراز ، اصطخر ، فسا ، اصطهبانات و غیره در فتوی تابع مذاهب اهل حدیث اندومذهب “حشویه” دارند .
در قرن چهارم و پنجم هجری هر چند سلسله غزنوی و سلجوقی به تبعیت از عباسیان تعصب شدیدی درترویج مذهب تسنن و سرکوبی مذاهب دیگر بخصوص شیعه داشتند امام منابع آن عصر از گرایش شبانکاره به شیعیان اسماعیلی صحبت می کنند .
حمایت از فراریان اسماعیلی مسلما” مسئله ای است کهنیازمند بررسی گسترده ای می باشد .بطور خلاصه در این مورد می توان گفت که هبره برداری شبانکارگان از توانائیهای نظامی اسماعیلیان و همچنین تضعیف قدرت سیاسی دیلمیان در فارس را که از دشمنان بسیار نزدیک خود میدانستند از یک طرف و بهره برداری اسماعیلیان از شرایط طبیعی منطقه شبانکاره مانند ارتفاعات و قلعه های استوار در آن برای ادامه مبارزه با حکومتهای غیر شیعی و ترویج و تبلیغ تفکرشان از طرف دیگر شاید از عواملی بودند که می توانستند عامل پیوند میان دو گروه باشند . عامل دیگر شاید نزدیکی تفکر ملی شبانکاره و تفکر سیاسی اسماعیلیان باشد به هر حا این پیوند به هر دلیل بود در این منطقه پایگاهی را جهت حفظ اندیشه های اسماعیلی و تبلیغ آن بوجود آورد .

با هجوم مغولان به سرزمین های اسلامی و و اژگونی حکومت عباسیان ، از محدودیت های مذهبی و فشار شدید که بر شیعیان و اعتقاداتشان وارد شد کاسته گردید. این امر بازار توجه به شیعه گری را رونق داد بخصوص که بسیاری از روسای صوفیه از بزرگان شیعه بودند ،تفکر صوفی گری هرچند از قرن هفتم به اوج خود رسید و خیل عظیمی از ایرانیان را به خود جلب کرد . گرایش صوفی گری در استهبان چندین قرن بعد بصورت محدود و پراکنده مشاهده می شود .در عصر سلطه مظفریان بر فارس ( قرن هشتم هجری ) حکام این سلسله در رشد و ترویج فرقه شافعی سعی فراوان کردند به گونه ای که در فارس اکثریت مردم شافعی مذهب و اندک گروهی حنفی یا شیعه وجود داشتند . ایج و اصطهبانات در این زمان از شرایط اجتماعی و مذهبی وقت متأثر بودند چنانکه تمام شخصیت های مهم این دوره که در منابع نامی از آنان برده شده است شافعی مذهب اند. در قرن نهم هجری سلسله صفویان با استیلا بر تمامیت وسیعی از ایران از وجهه دینی عمیق در میان مردم نیز برخوردار شد . این حکومت که با پشتوانه تفکر صوفی گری اولین فعالیت سیاسی – مذهبی خود را آغاز کرده بود با رسمی کردن مذهب “شیعه اثنی عشری” حرکت جدید را در تاریخ مذهبی ایران به وجود آورد . استهبان از این دوره سیر مذهبی خود ار حول محور تفکر شیعی قوام بخشید بگونه ای که تعلقات عمیقی به مذهب شیعه اثنی عشری پیدا کرد . شاید این امر بخاطر فعالیت های عمران و آبادانی باشد که در این عصر بصورت وسیعی در منطقه بخصوص قصبه اصطهبانات بنام شاهان صفوی صورت پذیرفت .زیرا این چیزی بود که مردمان این سرزمین هرگز از حکومت های گذشته ندیده بودند . البته مسلم است که تلاش های تبلیغی داعیان شیعی اسماعیلی در قرون گذشته و همچنین فضای باز مذهبی جدیدی که اکنون بوجودآمده بود نیز در این امر بی تأثیر نبوده است.
نکته متناقض و قابل توجه سرکوبی نقطویان در این شهر بود . این حرکت مذهبی که مردم منطقه از آن حمایت نکردند ، براحتی بوسیله صفویان سرکوب گردید.شاید بتوان گفت مردم این تفکر را خطی انحرافی و جدای از اندیشه شیعی حکومت یافته بودند . در هر حال این مسئله نیز به سادگی قابل قضاوت نیست و به بررسی گسترده ی اهل تحقیق نیازمند می باشد.
منابع متاخرتر روحیه دینی مردم منطقه را در این مذهب بسیار قوی معرفی می کنند . آنان از توجه شیعیان منطقه به ارکان دین و احکام اسلامی ، فراگیری دقیق آنها و عملکرد بدان در زندگی روزمره و بسیار مواردی که تعلق خاطر مذهبی مردم این منطقه را بیان می کند سخن گفته اند . معروف است که در هر محله استهبان مساجد و آب انبارهای متعددی ساخته بودند و بر هر مسجدی درختستان انجیر و گردو وقف کرده بودند تا در شب های تمام سال هر کسی که به مسجد میآمد و نماز می گذارد از محصول درختستانها مقداری انجیر و گردو به او بدهند تا بدین وسیله گرایش به نماز –بعنوان ستون دین – در وی قوی تر گردد.
املاک وقفی منطقه معروف به “اوقاف عامه” امروزه نیز همچون گذشته وجود دارند که درآمد آنها در امورات مذهبی از جمله ساختن ابنیه اسلامی مانند مساجد و حسینیه ها ، برقراری مجالس قرآن و یا سوگواریهای مذهبی چون ایام محرم ، شهادتهای ائمه اطهار و برقراری مجالس احیاء در شبهای ماه مبارک رمضان ، تهیه خوراک جهت پذیرایی از عزادارن امام حسین (ع) بخصوص در ظهر عاشورا ، مواردی دیگر از این قبیل صرف می گردد .
استهبان که درصد سال گذشته شاهد ظهور علماء و فقها فراوان و شاهد تألیف کتب مذهبی متعدد توسط آنها بوده است همواره از حضور دین در ذره ذره تاریخ زندگیش وام گرفته بنابراین شایسته است تا “نجف کوچکش” بنامند و سرزمینی عالم پرورش بدانند .